Nabycie przedsiębiorstwa wiąże się z przejęciem nie tylko aktywów, ale również zobowiązań, co stanowi istotny element ryzyka prawnego dla potencjalnych nabywców. Odpowiedzialność solidarna nabywcy za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa to mechanizm prawny, który ma na celu ochronę wierzycieli, ale jednocześnie może stanowić poważne obciążenie dla kupującego. Przepis art. 55¹ Kodeksu cywilnego reguluje tę kwestię, wprowadzając szczególny reżim odpowiedzialności, który wymaga dogłębnego zrozumienia przez wszystkie strony transakcji.
Istota odpowiedzialności solidarnej nabywcy przedsiębiorstwa
Odpowiedzialność solidarna nabywcy przedsiębiorstwa oznacza, że po dokonaniu transakcji nabycia, kupujący odpowiada wspólnie ze zbywcą za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Podstawą prawną tej odpowiedzialności jest art. 55⁴ Kodeksu cywilnego, który stanowi, że nabywca przedsiębiorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności.
Solidarność odpowiedzialności oznacza, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od obu dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Jest to mechanizm, który znacząco wzmacnia pozycję wierzycieli, dając im większą pewność zaspokojenia swoich roszczeń.
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności nabywcy
Odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa na podstawie art. 55⁴ KC obejmuje wyłącznie zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Nie wszystkie zobowiązania zbywcy automatycznie przechodzą na nabywcę – kluczowe jest ustalenie, czy dane zobowiązanie ma rzeczywisty związek z funkcjonowaniem nabywanego przedsiębiorstwa.
Do zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa zalicza się w szczególności:
- Zobowiązania z umów handlowych (dostawy, usługi, współpraca z kontrahentami)
- Zobowiązania z tytułu kredytów i pożyczek zaciągniętych na działalność przedsiębiorstwa
- Zobowiązania wobec pracowników (wynagrodzenia, świadczenia, odprawy)
- Zobowiązania publicznoprawne (podatki, składki ZUS, opłaty administracyjne)
- Zobowiązania z tytułu odpowiedzialności deliktowej związanej z działalnością przedsiębiorstwa
Warto zauważyć, że w praktyce orzeczniczej sądów pojęcie „zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa” jest interpretowane szeroko, co zwiększa zakres odpowiedzialności nabywcy.
Przesłanki wyłączające odpowiedzialność nabywcy
Kodeks cywilny przewiduje możliwość wyłączenia odpowiedzialności solidarnej nabywcy przedsiębiorstwa. Zgodnie z art. 55⁴ KC, nabywca może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że w chwili nabycia nie wiedział o zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności.
Aby skutecznie powołać się na tę przesłankę wyłączającą, nabywca musi spełnić łącznie dwa warunki:
- Faktyczny brak wiedzy o istnieniu zobowiązań w momencie nabycia przedsiębiorstwa
- Dochowanie należytej staranności przy weryfikacji stanu przedsiębiorstwa przed jego nabyciem
Należyta staranność oznacza w praktyce przeprowadzenie kompleksowego badania due diligence, które powinno obejmować weryfikację:
- Dokumentacji finansowej i księgowej przedsiębiorstwa (sprawozdania, bilanse, rachunki zysków i strat)
- Umów handlowych i innych zobowiązań (warunki, terminy, klauzule szczególne)
- Toczących się postępowań sądowych i administracyjnych (wartość sporów, szanse powodzenia)
- Zabezpieczeń ustanowionych na składnikach przedsiębiorstwa (hipoteki, zastawy, przewłaszczenia)
- Zobowiązań publicznoprawnych (deklaracje podatkowe, zaświadczenia o niezaleganiu)
Praktyczne aspekty ochrony nabywcy przedsiębiorstwa
W praktyce obrotu gospodarczego nabywcy przedsiębiorstw stosują różne mechanizmy ograniczające ryzyko związane z odpowiedzialnością solidarną za zobowiązania zbywcy. Najważniejsze z nich to:
Szczegółowe badanie due diligence – kompleksowa analiza stanu prawnego i finansowego przedsiębiorstwa pozwala zidentyfikować istniejące zobowiązania i ocenić związane z nimi ryzyko. Im dokładniejsze badanie, tym większa szansa na późniejsze wykazanie dochowania należytej staranności. Warto zaangażować specjalistów z różnych dziedzin: prawników, księgowych, doradców podatkowych i ekspertów branżowych.
Odpowiednie postanowienia umowne – w umowie nabycia przedsiębiorstwa warto zawrzeć:
- Szczegółowe oświadczenia i zapewnienia zbywcy dotyczące stanu zobowiązań (representations and warranties)
- Mechanizmy odszkodowawcze (indemnity) na wypadek ujawnienia nieznanych zobowiązań
- Klauzule escrow, przewidujące zatrzymanie części ceny na zabezpieczenie roszczeń
- Zobowiązanie zbywcy do współdziałania przy zaspokajaniu wierzycieli
- Precyzyjne określenie procedur zgłaszania roszczeń i ustalania odpowiedzialności
Restrukturyzacja transakcji – zamiast nabywać przedsiębiorstwo jako całość, można rozważyć:
- Nabycie wybranych składników majątkowych (cherry picking)
- Transakcję udziałową zamiast asset deal (przejęcie udziałów/akcji spółki)
- Utworzenie spółki celowej (SPV) do przeprowadzenia transakcji
- Etapowe przejmowanie aktywów z odpowiednim rozłożeniem ryzyka w czasie
Relacja art. 55⁴ KC do innych przepisów o odpowiedzialności
Odpowiedzialność solidarna nabywcy przedsiębiorstwa na podstawie art. 55⁴ KC funkcjonuje równolegle do innych reżimów odpowiedzialności, co może prowadzić do kumulacji podstaw odpowiedzialności. Świadomość tych nakładających się regulacji jest kluczowa dla właściwej oceny ryzyka transakcji. Szczególnie istotne są relacje z:
Art. 231 Kodeksu pracy – regulującym przejście zakładu pracy na innego pracodawcę, co skutkuje przejęciem zobowiązań pracowniczych. W przeciwieństwie do art. 55⁴ KC, odpowiedzialność z art. 231 KP ma charakter następczy, a nie solidarny. Nabywca wstępuje w prawa i obowiązki pracodawcy wynikające ze stosunków pracy.
Art. 494 § 2 Kodeksu spółek handlowych – dotyczącym odpowiedzialności spółki przejmującej za zobowiązania spółki przejmowanej w przypadku łączenia spółek. Przepis ten przewiduje sukcesję uniwersalną, a nie odpowiedzialność solidarną. Spółka przejmująca staje się jedynym podmiotem odpowiedzialnym za zobowiązania.
Art. 112 Ordynacji podatkowej – regulującym odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa za zaległości podatkowe zbywcy. W tym przypadku odpowiedzialność ma charakter subsydiarny i jest ograniczona do wartości nabytego przedsiębiorstwa. Organ podatkowy musi najpierw dochodzić należności od zbywcy.
Przedawnienie roszczeń wobec nabywcy przedsiębiorstwa
Istotnym aspektem praktycznym jest kwestia przedawnienia roszczeń wobec nabywcy przedsiębiorstwa. Art. 55⁴ KC nie zawiera szczególnych regulacji dotyczących przedawnienia, co oznacza, że zastosowanie mają ogólne przepisy Kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność nabywcy wygasa zatem wraz z przedawnieniem roszczenia wobec zbywcy przedsiębiorstwa.
Warto jednak podkreślić, że bieg przedawnienia może być przerwany wobec jednego z dłużników solidarnych (zbywcy lub nabywcy), co nie wpływa automatycznie na bieg przedawnienia wobec drugiego dłużnika. Oznacza to, że w niektórych przypadkach roszczenie może przedawnić się wobec jednego z dłużników solidarnych, podczas gdy drugi nadal będzie odpowiedzialny.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 12 maja 2016 r. (sygn. akt III CZP 6/16) potwierdził, że przerwanie biegu przedawnienia roszczenia wobec jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku wobec pozostałych dłużników solidarnych.
Odpowiedzialność solidarna nabywcy przedsiębiorstwa stanowi istotne ryzyko prawne w transakcjach M&A, które wymaga starannego zarządzania. Nabywcy przedsiębiorstw powinni świadomie podchodzić do tego zagadnienia, stosując odpowiednie mechanizmy ochronne. Kluczowe jest przeprowadzenie rzetelnego due diligence oraz właściwe ukształtowanie postanowień umownych. Jednocześnie należy pamiętać, że regulacja ta służy ochronie uzasadnionych interesów wierzycieli, zapewniając im większą pewność zaspokojenia roszczeń w przypadku zbycia przedsiębiorstwa przez ich dłużnika. Balansowanie między tymi interesami stanowi istotę przepisów o odpowiedzialności solidarnej nabywcy przedsiębiorstwa.